Met een eeuwenoude traditie luidt het Friese dorpje Katlijk het nieuwe jaar in. Een midwinter -wandeling door bos en weideland leidt naar de klokkenstoel bij de Thomastsjerke.
Boze geesten voorkomen dat de dagen gaan lengen. Ze moeten verjaagd worden. Zo simpel is het, al sinds mensenheugenis. Chinezen doen dat traditioneel met vuurwerk en die gewoonte heeft zich inmiddels over de wereld verspreid. De oude Germanen vierden tijdens de donkerste dagen van het jaar hun joelfeesten. Vanaf de zevende eeuw brachten missionarissen een nieuwe leer naar onze streken, maar het volksgeloof bleek diepgeworteld. Een laagje beschaving van meer dan duizend jaar christendom ten spijt vieren we rond de winterzonnewende nog steeds de terugkeer van het licht. Compleet met heidense vruchtbaarheidssymbolen als een boom met piek en ballen. Zelfs de geboortedatum van Christus bleek wonderwel samen te vallen met de periode van de midwinterfeesten.
Maar er waren grenzen. Afwijkende gebruiken gingen in de ban en verdwenen uiteindelijk bijna overal. Op een paar plekken in Nederland bleef men aan het begin van de astronomische winter op de ouderwetse manier boze geesten verjagen. De Twentse midwinterhoorn is het bekendste voorbeeld. In twee Friese dorpjes luiden tussen 21 en 31 december de klokken.
Katlijk en Oudehorne. Achter Heerenveen liggen ze, in de oude grietenij (groep bijeenhorende dorpen) Schoterland. De jongere kern van Nieuwehorne heeft zich tussen beide zusterdorpen in genesteld, maar de traditie van het Sint-Thomasluiden blijft de twee binden. Hendrik de Vries weet er alles van. De dorpsgids is geboren en getogen in Katlijk en is een van de klokkenluiders van zijn dorp. "Men geloofde dat de boze geesten op afstand bleven als je vanaf 21 december tot en met Oudejaarsdag de klokken luidde. Het Sint-Thomasluiden is een gebruik dat we van vader op zoon doorgeven, al zo lang als we het ons kunnen heugen." Samen wandelen we dwars door weilanden en strookjes bos naar de Thomaskerk. "Dit was allemaal hoogveen." De Vries houdt zijn hand op borsthoogte. "Dat kwam minstens tot hier." Hij vertelt hoe alleen op de aangrenzende Katlijkerheide een paar stukken hoogveen intact bleven en de rest werd afgegraven, het land in cultuur werd gebracht. Trots spreekt hij over zijn vader, die hem leerde hoe de klokken te luiden. Aan het einde van de 19de eeuw probeerde het gemeentebestuur van Heerenveen de traditie van het Sint-Thomasluiden te verbieden. In die dagen ging het luiden dag en nacht door. Het heidense gebruik was de regenten een doorn in het oog. Ze lieten de klepels uit de klokken verwijderen, maar de inwoners van Katlijk hingen er boekweitkloppers voor in de plaats. Het was hun traditie, daar moest iedereen van afblijven.
Toen het houtwerk van de oude klokkenstoel in 1933 verrot bleek, kwam de nieuwe niet op, maar naast het kerkhof te staan. Dat was de enige concessie, uit respect voor de doden en hun zielenrust. Het wilde er tijdens nachtelijke drinkgelagen nog wel eens oneerbiedig aan toegaan. Sindsdien is Katlijk de enige plaats in Friesland waar de klokkenstoel buiten het kerkhof staat.
Pijlen van het regionale wandelroutenetwerk wijzen de weg in een netwerk van paadjes. Aan de rand van de kleine dorpskern doemt het oude kerkje op. Net als in veel andere Friese dorpen staat het hoger dan de huizen. Het is geen terp, zoals elders, hier gebeurde het omgekeerde. "We staan nu op het veen, hoger dan de omgeving. Om de kerk heen is alles afgegraven", zegt De Vries. Hij wijst me waar de luidklok hing, boven de deur van de kerk. "Die is er ooit met een stuk muur en al uitgedonderd." Sinds die dag heeft de Thomastsjerke een klokkenstoel. In de Tweede Wereldoorlog leek het Sint-Thomasluiden alsnog ten dode opgeschreven, toen Duitse bezetters de klokken roofden. Maar de dorpsgemeenschap bracht zelf het geld bijeen voor de twee nieuwe klokken die sinds 1952 in de klokkenstoel hangen. De traditie bloeide weer op, doofde toch uit en was aan het begin van de jaren tachtig bijna verdwenen. Een paar enthousiaste dorpsbewoners zorgden voor een nieuwe opleving. Inmiddels houdt een gilde van twaalf luiders de klokken in beweging. Vanaf 21 december tot en met Oudejaarsdag mag iedereen het proberen. Oudehorne organiseert in die periode zelfs wedstrijden, al sinds 1967.
Ik krijg college. "Wij noemen het vierkant luiden", doceert hij. "In het Nederlands zeggen ze dat de klokken in goede eenklank, in het goede ritme moeten luiden. Ze mogen elkaar nooit inhalen." De theorie is overzichtelijk. Er zijn twee klokken van respectievelijk 420 en 250 kilo. De grote klok zegt bam, de kleine bim. De bim en de bam moeten om beurten klinken. Omdat de lichte klok sneller gaat, is de praktijk best nog wel lastig. Ik krijg het touw van de grote klok in mijn handen geduwd. "Luiden maar!" Nooit eerder heb ik een klok geluid, een beetje plechtig voelt het. "Net voor hij op het dode punt is, moet je trekken", leert De Vries mij. Wanneer ik het goede ritme te pakken heb, neemt hij het andere klokkentouw en luidt de kleine klok. In perfecte harmonie gaan we samen een minuut of vijf tekeer. "Je hebt talent", zegt hij wanneer de klanken wegsterven. "Voortaan kun je zeggen dat je met mij vierkant hebt geluid."
"Het is de oude tegenstelling tussen goed en kwaad", glimlacht De Vries. "De klokken vertegenwoordigen het goede, ze moeten het kwade verdrijven." Als het inderdaad zo simpel is, hoop ik dat deze maand veel aspirant-klokkenluiders de weg naar Katlijk weten te vinden. Het nieuwe jaar kan wel een beetje van het goede gebruiken.
Sint-Thomasluiden
Vroeger begon het Sint-Thomasluiden in Katlijk en Oudehorne op 21 december om acht uur 's morgens. Dan ging het onafgebroken door, dag en nacht, tot aan het nieuwe jaar. Tegenwoordig mag iedereen van 21 tot en met 31 december tussen 7:00 en 22:00 uur zelf de klokken luiden. Hoogtepunt zijn de activiteiten tijdens de Midwintermarkt op zondag 27 december bij de Thomaskerk in Katlijk. Op 30 december, de dag van de wedstrijd voor klokkenluiders, organiseert Oudehorne het wandelevenement de Thomas Kuiertocht.www.katlijk.nl
www.oude-nieuwehorne.nl
Wandelroutes
Bij de parkeerplaats aan de Kerkelaan t.o. nr 31 in Katlijk staat een informatiebord met het knooppuntennetwerk in de omgeving. De Thomaskerk staat 300 meter zuidelijker, vlak bij het knooppunt nummer 13.Wandelen kan ook vanaf de parkeerplaats bij het natuurgebied Katliker Skar van It Fryske Gea aan de Schoterlandseweg 24-a in Katlijk. Het noordelijke deel van de rode wandelroute sluit aan op het knooppuntennetwerk.
www.fryskegea.nl
Lees meer >>